Για ΙΕΚ, μάθημα 10

Τέλη 19ου αιώνα: 1.Ναμπί, 2.Αρ-Νουβώ 3. Εξπρεσιονισμός α) Η Γέφυρα β) Ο Γαλάζιος Καβαλάρης 4. Φοβισμός

1. Ναμπί
Ναμπί ονομάστηκε μια ομάδα καλλιτεχνών (ο Toulouse Lauterc ήταν ο πιο γνωστός από αυτούς) που στήριξαν το έργο τους σε μια σύνθεση των ανακαλύψεων των παραπάνω καλλιτεχνών: Seurat, Cézanne, Van Gogh, Gauguin. Τα χαρακτηριστικά των έργων τους είναι κυρίως τα αυθαίρετα, μη νατουραλιστικά χρώματα, η χρήση μεγάλων ενιαίων επιφανειών με έντονα περιγράμματα, και απόρριψη της αίσθησης του βάθους και της ανάγλυφης προοπτικής.

2. Αρ-νουβώ
Τον 19ο αιώνα οι αρχιτέκτονες έχτιζαν σπίτια με τα νέα δομικά υλικά όπως ήταν το τσιμέντο το μέταλλο και το γυαλί αλλά εξακολουθούσαν να δίνουν στα κτίρια την επίφαση άλλων παλαιότερων ρυθμών ( κλασσικό, μπαρόκ κ.τ.λ.). Τα κτίρια δηλαδή που δημιουργούσαν δομικά και ουσιαστικά δεν είχαν καμία σχέση με τους προηγούμενους ρυθμούς, αλλά φρόντιζαν η διακόσμηση τους να θυμίζει το παρελθόν της αρχιτεκτονικής σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κοινού. Γρήγορα οι αρχιτέκτονες άρχισαν να διαμαρτύρονται ενάντια σε αυτή την παράλογη κατάσταση και να αναζητούν ένα νέο ρυθμό που να ανταποκρίνεται στα νέα υλικά αλλά και στις νέες ανάγκες. Αποζητούσαν δηλαδή μια νέα τέχνη. Για το λόγο αυτό το νέο κίνημα της τέχνης που ξεκίνησε από την Αρχιτεκτονική ονομάστηκε Αρ-νουβώ δηλαδή νέα τέχνη. Οι επιρροές της προέρχονται από την Ανατολή, το Ισλάμ ,την ιαπωνική τέχνη, αλλά βρίσκονται και στις σπείρες και την έντονη διακοσμητικότητα που άνηκε στη Δυτική παράδοση μέσα από την τέχνη των επιδρομών και τη γοτθική παράδοση. Το κίνημα αυτό μπορεί να ξεκίνησε από την αρχιτεκτονική αλλά σταδιακά διαδόθηκε στη ζωγραφική, τη γλυπτική, την εικονογράφηση βιβλίων και περιοδικών, την επίπλωση, την διακόσμηση ακόμα και στη μόδα των γυναικείων ενδυμάτων.
Στη ζωγραφική μπορούμε να πούμε ότι συνέχισε τις ιδέες κυρίως του Gaiguin και των Ναμπί. Στηριζόταν στο απελευθερωμένο χρώμα (όχι απαραίτητα νατουραλιστικό) στις έντονες γραμμές και περιγράμματα και στην ημι- αφίρεση (στην απλοποίηση δηλαδή τον μορφών οι οποίες όμως δεν γίνονται εντελώς αφηρημένες). Παρά τη χρήση του μη πλήρως νατουραλιστικού χρώματος και της ελαφριάς αφαίρεσης δεν επιδίωκαν τη μη αντικειμενική οπτική. Για το λόγο αυτό προτιμούσαν ως θέματα τα φυτικά μοτίβα ή την απεικόνιση μικροοργανισμών που εκείνη την εποχή είχαν μόλις ανακαλύψει στη βιολογία, τα οποία εξυπηρετούσαν τις ανάγκες τους για αφαίρεση και διακοσμητικότητα χωρίς να παύουν να είναι αρκετά νατουραλιστικά.

Gustav Klimt (1862-1918)
Χαρακτηριστικός και ιδιαίτερα γνωστός ζωγράφος του κινήματος αυτού ήταν ο Gustav Klimt. O Klimt θαύμαζε τα βυζαντινά ψηφιδωτά και η τέχνη του είναι έντονα επηρεασμένη από αυτά. Συνδυάζει την απεικόνιση του γυμνού σώματος με ερωτικό περιεχόμενο και έντονα διακοσμητικά μοτίβα ενός πλούτου που φανερώνει καταβολές στα βυζαντινά ψηφιδωτά, στα γοτθικά βιτρό, στα κέλτικα κοσμήματα και στα περίφημα αραβουργήματα.

3. Εξπρεσιονισμός
Έχουμε πει ότι μέχρι τον 19ο αιώνα ο στόχος της τέχνης και ιδιαίτερα από την Αναγέννηση και μετά ήταν να απεικονίσει τον κόσμο όπως ήταν. Ακόμα και το πρώτο μεγάλο επαναστατικό κίνημα στην τέχνη ο ιμπρεσιονισμός δεν πήγε ενάντια σε αυτό τον στόχο απλώς θεώρησε ότι είχε ανακαλύψει ένα νέο πιο ακριβή και αληθινό τρόπο για να απεικονίσει τον κόσμο, την αντικειμενική πραγματικότητα. Στη Γερμανία λίγο πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο δημιουργήθηκε το πρώτο κίνημα στην τέχνη, ο εξπρεσιονισμός, που αμφισβήτησε τον στόχο αυτό της τέχνης. Οι καλλιτέχνες της Γερμανίας ένωσαν τις ιδέες των κυρίως Van Gogh και Gaiguin με τη δική τους τοπική ζωγραφική παράδοση που χαρακτηριζόταν από τον ρομαντισμό (μυστηριώδη ορεινά τοπία) και τον συμβολισμό (πίνακες με αλληγορική σημασία) για να δημιουργήσουν μια νέα τέχνη.
Εκείνο που κατεξοχήν διαφοροποιεί τον εξπρεσιονισμό από τα άλλα κινήματα τέχνης είναι η φιλοσοφία που εκφράζουν τα έργα του. Εάν οι άλλοι ρυθμοί στην τέχνη ήθελαν να απεικονίσουν την πραγματικότητα όπως την έβλεπαν σημαίνει ότι δεχόντουσαν ότι η πραγματικότητα είναι μία και αντικειμενική, κοινή για όλους. Ο εξπρεσιονισμός, αντίθετα, χρησιμοποίησε το μη νατουραλιστικό χρώμα ( με μεγαλύτερη ακόμα ελευθερία από ότι ο Van Gogh και ο Gaiguin) και συνειδητά παραμόρφωσε τις μορφές με σκοπό να εκφράσει την πραγματικότητα όπως αυτή χρωματίζεται από τα διάφορα συναισθήματα μας. Υποστήριξε, δηλαδή, ότι δεν υπάρχει μια και αντικειμενική πραγματικότητα αλλά ότι η πραγματικότητα είναι υποκειμενική υπόθεση, κάτι που χτίζεται στο κεφάλι του καθενός μας (η άποψη αυτή στη φιλοσοφία ονομάζεται σχετικισμός). Για τους εξπρεσιονιστές αυτό που κυρίως προσδιορίζει την άποψη που έχουμε για την πραγματικότητα είναι τα συναισθήματα μας. Στην ουσία δηλαδή το θέμα των έργων τους και ο στόχος της τέχνης τους είναι να εκφράσουν (express-> expressionism = εξπρεσιονισμός) ανθρώπινα συναισθήματα.
Οι εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες, ωστόσο, σπάνια εκφράζουν στα έργα τους συναισθήματα θετικά (π.χ. χαρά ) και αισιόδοξα. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση και την έντονη αστικοποίηση είχαν αρχίσει να δημιουργούνται όλα τα προβλήματα που χαρακτηρίζουν ακόμα σε ένα βαθμό τουλάχιστον την κοινωνία μας. Από τις αγροτικές κοινότητες που υπήρχαν σαφείς κοινωνικές σχέσεις οι άνθρωποι βρέθηκαν στα αστικά κέντρα άγνωστοι, μια μονάδα ανάμεσα σε ένα αδιάφορο πλήθος. Συναισθήματα μοναξιάς και απομόνωσης κυριαρχούσαν. Η φτώχια, επίσης, έρχεται στο προσκήνιο με άλλη ένταση. Όσοι δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στη βιομηχανική παραγωγή εξοστρακίζονταν από τον κοινωνικό ιστό χωρίς να υπάρχουν οι κοινωνικές δομές που παλιότερα θα τους περιέθαλπαν. Για τους εξπρεσιονιστές, λοιπόν ο κόσμος ήταν εχθρικός, αφιλόξενος και επικίνδυνος. Μπορεί τον 18ο αιώνα οι διαφωτιστές να είχαν πιστέψει ότι η λογική θα οδηγήσει στην ωρίμανση του ανθρώπινου είδους και θα αποτρέψει μελλοντικούς πολέμους αλλά οι εξπρεσιονιστές δεν έβλεπαν τη λογική να οδηγεί σε ένα καλύτερο κόσμο. Αντίθετα διαισθάνονταν ότι η καταστροφή πλησίαζε. Πράγματι λίγα χρόνια μετά τη γέννηση του εξπρεσιονισμού ο ναζισμός έγινε δημοφιλής στη Γερμανία και ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.
Ο εξπρεσιονισμός ήταν επίσης το κίνημα της τέχνης που γνώρισε τη μεγαλύτερη αντίδραση και κατακραυγή. Οι λόγοι γι΄ αυτή την έντονη αντίσταση ήταν πολλοί. 1. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν εύκολα να αποδεχτούν την αισθητική του εξπρεσιονισμού. Μέχρι τότε οι ρυθμοί της τέχνης είχαν σεβαστεί τη νατουραλιστική μορφή. Εάν άλλαζαν σε κάτι τη φύση στόχο είχαν να την εξιδανικεύσουν να δημιουργήσουν ένα πιο όμορφο αποτέλεσμα. Οι εξπρεσιονιστές από την άλλη επί σκοπού ασκήμαιναν τον κόσμο για να εκφράσουν τα αρνητικά συναισθήματα που τους δημιουργούσε. 2. Η φιλοσοφία που εικονογραφούσε (ότι η πραγματικότητα είναι υποκειμενική) δεν ταίριαζε στην πολιτική της Γερμανίας που ήδη φλέρταρε με τον απολυταρχισμό αλλά και με το κυρίαρχο ιδεολογικό σύστημα που στηριζόταν στη λογική και την επιστήμη και είχε διαμορφωθεί κατά τον διαφωτισμό. Πράγματι όταν κυριάρχησε ο ναζισμός στη Γερμανία οι εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες εκδιώχτηκαν φυλακίστηκαν και τους απαγορεύτηκε να δημιουργούν νέα έργα. Τα έργα τους συλλέχτηκαν και καταστράφηκαν σε πυρρές.
Η τέχνη που προήγαγε και παρήγαγε η ναζιστική Γερμανία ήταν μνημειώδη σε κλίμακα με ηρωικό ύφος στηριγμένα στα κλασικά πρότυπα. Ήταν τέχνη προπαγανδιστική που επιχειρούσε να αναδείξει το μεγαλείο του γερμανικού λαού και την ανωτερότητα του.

Edward Munch (1863-1944)
Ο Munch ήταν ένας απομονωμένος σχετικά ζωγράφος που είχε γεννηθεί στη Νορβηγία, αλλά γρήγορα μετακόμισε και εγκαταστάθηκε στη Γερμανία. Στα νιάτα επισκέφτηκε το Παρίσι όπου μελέτησε τους κλασικούς στο μουσείο του Λούβρου και είδε τα έργα των ιμπρεσιονιστών. Επηρεάστηκε από τον τρόπο που ιμπρεσιονιστές χρησιμοποιούσαν τα χρώματα αλλά οι δικές του ρίζες βασίζονταν στο συμβολισμό. Επιπλέον, γνώρισε από νωρίς το θάνατο (πέθαναν η μητέρα και αδελφή του από φυματίωση) και όντας συχνά άρρωστος και ο ίδιος αντιμετώπιζε τον κόσμο με απαισιοδοξία. Οι πίνακες του χαρακτηρίζονται ως η αρχή του εξπρεσιονισμού γιατί στηρίζονται στο μη νατουραλιστικό χρώμα και στην παραμόρφωση των μορφών με στόχο να εκφράσουν την απαισιοδοξία του. Το πιο γνωστό του έργο η Κραυγή (1893) εκφράζει τη φρίκη και την αγωνία και θεωρείται το προμήνυμα της τέχνης για τον τρόμο του Πρώτου και αργότερα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.
Άλλοι γνωστοί εξπρεσιονιστές ζωγράφοι: Emil Nolde (1867-1956), Oscar Kokoschka (1886-1980).
Στη γλυπτική ο εξπρεσιονισμός στηρίχτηκε και πάλι στην παραμόρφωση της ανθρώπινης μορφής με στόχο την έκφραση κάποιου συναισθήματος. Στη γλυπτική ήρθε σε ακόμα μεγαλύτερη αντίθεση με τα κλασικά ιδεώδη ( γιατί από την αρχαιότητα έχουν μείνει κυρίων αγάλματα και οι ιδέες για το τι είναι σωστή κλασική γλυπτική ήταν ακόμα πιο παγιωμένες). Και η εξπρεσιονιστική γλυπτική εκφράζει απαισιοδοξία για τη μορφή που έχει πάρει ο κόσμος και προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει την αστική τάξη για τα νέα προβλήματα που έχουν προκύψει. Ο πιο διάσημος εξπρεσιονιστής- γλυπτής είναι ο Ernst Barlach (1870-1938).


Εξπρεσιονισμός: Α) Η Γέφυρα
Συζητήσαμε ήδη πως οι επιρροές από τους καλλιτέχνες του Μετα-ιμπρεσιονισμού (Seurat, Cézanne, Van Gogh, Gauguin) στη Γερμανία αναμίχθηκαν με την τοπική ζωγραφική παράδοση (Ρομαντισμός, Συμβολισμός) και την αίσθηση της απαισιοδοξίας για να δημιουργήσουν το κίνημα του εξπρεσιονισμού. Ο Εξπρεσιονισμός στηρίχτηκε στην παραμόρφωση των μορφών και στη χρήση του απελευθερωμένου χρώματος και έθεσε νέο στόχο στην τέχνη. Υποστήριξε ότι η τέχνη δεν όφειλε να αντιγράψει την αντικειμενική πραγματικότητα αλλά να εκφράσει συναισθήματα και την προσωπική ερμηνεία του καλλιτέχνη για την πραγματικότητα. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο στη Γερμανία πάντοτε αναπτύχθηκαν δύο χωριστές ομάδες καλλιτεχνών. Αυτοί οι καλλιτέχνες θεωρούσαν τους εαυτούς τους κατεξοχήν εξπρεσιονιστές αλλά στη συνέχεια είχαν και κάποιες χωριστές και επιπλέον ιδέες για την τέχνη. Η πρώτη από αυτές η Γέφυρα σχηματίστηκε το 1905 και περιείχε στην ουσία σπουδαστές της αρχιτεκτονικής ( ο πιο γνωστός ήταν ο Ernst Ludwig Kirckner- 1880-1938) οι οποίοι όμως είχαν στραφεί στη ζωγραφική και στη ξυλογραφία). Το όνομα τους είχε συμβολική σημασία. Ήθελαν η τέχνη τους να γίνει η γέφυρα που θα ένωνε όλα τα επαναστατικά και ορμητικά στοιχεία της τέχνης. Ζωγράφιζαν σκηνές από την ζωή της πόλης, ανθρώπινες μορφές και γυμνά. Χρησιμοποιούσαν τα εκφραστικά μέσα του εξπρεσιονισμού (την παραμόρφωση τον μορφών και το μη νατουραλιστικό χρώμα) αλλά και σκληρές γραμμές και έντονες γωνίες οι οποίες είχαν προέλθει από την ενασχόληση τους με τη ξυλογραφία. Οι καλλιτέχνες της ομάδας δουλεύανε μαζί στο ίδιο εργαστήριο διδασκόμενοι ο ένας από τον άλλο και εξέθεταν τα έργα τους πάντοτε μαζί. Η ομάδα, ωστόσο, δεν κράτησε για πολύ. Από το 1913 ο κάθε καλλιτέχνης ακολούθησε τη δική του πορεία.

Β) Ο Γαλάζιος Καβαλάρης
Η δεύτερη ομάδα που δημιουργήθηκε μέσα στα πλαίσια του γερμανικού εξπρεσιονισμού ήταν ο Γαλάζιος Καβαλάρης, ο οποίος ιδρύθηκε από τον ζωγράφο Vasily Kandissky (1866-1944). Το όνομα της ομάδας προέκυψε από ένα πίνακα του Kandissky. Ο Kandissky είχε επηρεαστεί πολύ από τους μετα ιμπρεσιονιστές στη χρήση του χρώματος. Ήθελε όμως οι πίνακες του να στηρίζονται αποκλειστικά στο χρώμα και να μην έχουν σχέδιο. Πίστευε και αυτός ότι η τέχνη δεν οφείλει να απεικονίζει κάτι το χειροπιαστό, τη φύση αλλά ότι έπρεπε να απεικονίζει μια συναισθηματική διάθεση. Χρησιμοποίησε το παράδειγμα της μουσικής λέγοντας ότι εφόσον μια μελωδία μπορεί να υπάρξει αυτόνομα χωρίς στίχους έτσι θα πρέπει να μπορεί να λειτουργήσει και η ζωγραφική σαν μια συμφωνία χρωμάτων χωρίς κάποιο συγκεκριμένο, αντικειμενικό νόημα – θέμα. Σύμφωνα με αυτές τις ιδέες ήταν ο πρώτος που δημιούργησε αφηρημένους πίνακες. Η αφηρημένη ζωγραφική έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον παραδοσιακό στόχο της τέχνης να απεικονίσει τον κόσμο όσο πιο ρεαλιστικά γίνεται. Ήταν συνεπώς, μια επαναστατική καινοτομία.

4. Φοβισμός (Γαλλία)
Ενώ στη Γερμανία η επίδραση των μετα-ιμπρεσιονιστών ζωγράφων πήρε τη μορφή του Εξπρεσιονισμού και των ομάδων του (Γέφυρα, Γαλάζιος Καβαλάρης) στη Γαλλία το νέο κίνημα που γεννήθηκε υπό την επίδραση των ίδιων ζωγράφων ήταν ο Φοβισμός. Το όνομα του αυτό το κίνημα το πήρε από μια έκθεση που έγινε στο Παρίσι το 1907. Ένας κριτικός τέχνης που την είδε σχολίασε ότι αισθάνθηκε ότι βρέθηκε ανάμεσα σε θηρία ( στα γαλλικά fauves). Η αίσθηση της αγριότητας των έργων προερχόταν από τα έντονα και μη νατουραλιστικά χρώματα που είχαν οι πίνακες. Οι φοβιστές στήριξαν το έργο του στο απελευθερωμένο χρώμα σύμφωνα με την επίδραση του Van Gogh το οποίο χρησιμοποίησαν με τρόπο πλήρως αντί-συμβατικό και έντονο. Στα έργα τους υπάρχει μια απλούστευση των μορφών χωρίς όμως να φτάνουν στην πλήρη αφαίρεση. Παρουσιάζουν επίσης, παραμόρφωση των μορφών όπως και τα έργα των εξπρεσιονιστών. Οι πίνακες τους έχουν περιορισμένο βάθος πεδίου και συχνά μοιάζουν επίπεδοι. Το θέμα βρίσκεται σε πρώτο πλάνο, κοντά στο θεατή και μοιάζει ασφυκτικά περιορισμένο από το κάδρο του πίνακα. Πολλές φορές οι μορφές απλοποιούνται σε τέτοιο βαθμό ώστε τελικά να μοιάζουν με διακοσμητικά μοτίβα.
Ο φοβισμός διαφέρει του εξπρεσιονισμού σε δύο κυρίως σημεία. Καταρχάς χρησιμοποιεί το χρώμα πολύ πιο επιθετικά. Τα χρώματα τους είναι πολύ πιο έντονα (έχουν ιδιαίτερη προτίμηση στο καθαρό κόκκινο και μπλε). Είναι σε πολύ μικρότερο βαθμό νατουραλιστικά. Από την άλλη τα θέματα και η διάθεση των έργων τους είναι αισιόδοξη. Υμνούν τη χαρά της ζωής.

Henri Matisse (1869-1954)
Ο γνωστότερος εκπρόσωπος του φοβισμού ήταν ο Matisse, ο οποίος ήταν και πολύ καλός γλύπτης. Ο Matisse είχε επηρεαστεί κυρίως από τα έντονα χρώματα του Cézanne και τον πουαντιστιλισμό του Seurat. Στους πίνακες του ωστόσο, το χρώμα δεν χρησιμοποιείται ως νατουραλιστικό ούτε έχει κάποια συμβολική σημασία όπως συμβαίνει στους πίνακες των εξπρεσιονιστών ή στα έργα του Van Gogh. Ο στόχος του χρώματος στον Matisse είναι να σοκάρει τον θεατή. Οι άλλες επιρροές του Matisse προέρχονται από την αφρικάνικη –πρωτόγονη τέχνη και από την ελληνική αρχαϊκή. Πίστευε ότι βασισμένος σε αυτού του είδους την τέχνη θα κατόρθωνε να απαλλαγεί από τις ψευδείς συμβάσεις της δυτικής τέχνης όπως είχαν αναπτυχθεί από την κλασσική αρχαιότητα και από την εποχή της αναγέννησης. Με τον τρόπο αυτό θα κατόρθωνε να δημιουργήσει κάτι πιο αληθινό. Οι γραμμές του συχνά σχηματίζουν ρέουσες καμπύλες γεγονός που φανερώνει την επίδραση της Αρτ –νουβό στο έργο του.
Ένα από τα αγαπημένα του θέματα στους πίνακες ήταν η εικονογράφηση ενός παράθυρου με θέα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούσε ένα πίνακα μέσα στον πίνακα και σχολίαζε τη νοοτροπία της Αναγέννησης για την τέχνη η οποία ήθελε τη ζωγραφική να λειτουργεί ως ένα παράθυρο στον κόσμο. Η θέα όμως στους πίνακες του Matisse δεν είναι ποτέ νατουραλιστική σύμφωνα με τα Αναγεννησιακά πρότυπα. Αντίθετα είναι αφαιρετική, φτιαγμένη με αυθαίρετα χρώματα.