Hiroshima mon amour ( Χιροσίμα, Αγάπη μου)(1959)- Alain Resnais

Η υπόθεση: Μια γαλλίδα ηθοποιός ταξιδεύει στην πόλη της Χιροσίμας για να παίξει σε μια αντιπολεμική ταινία. Εκεί αν και παντρεμένη έχει μια ερωτική σχέση με έναν επίσης παντρεμένο Ιάπωνα αρχιτέκτονα. Οι δύο εραστές σύντομα ανακαλύπτουν ότι η έλξη που νιώθουν ο ένας για τον άλλο είναι πολύ βαθιά. Στην προσπάθεια τους να γνωρίσουν καλύτερα ο ένας τον άλλο μέσα στο σύντομο χρονικό διάστημα των 24 ωρών η γαλλίδα ηθοποιός διηγείται τον πρώτο της έρωτα για ένα γερμανό στρατιώτη που είχε ως αποτέλεσμα τη διαπόμπευσή της από την πόλη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Ο δε Ιάπωνας διηγείται την ιστορία της πόλης που γεννήθηκε και μεγάλωσε η οποία τυχαίνει να είναι η Χιροσίμα που καταστράφηκε από την ατομική βόμβα. Η απώλεια, η οδύνη και τελικά ο χρόνος και η μνήμη σηματοδοτούνται από τους διαλόγους και τις εικόνες του έργου.

Η αφήγηση και ο χρόνος

Το έργο αυτό περιέχει μια σειρά από αντιθέσεις οι οποίες έχουν ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον. Μια από αυτές είναι ότι αν και η ιστορία του εξελίσσεται σε 24 περίπου ώρες ο χρόνος που η ταινία περιλαμβάνει είναι πολύ περισσότερος από αυτό.

Οι 24 ώρες είναι  το χρονικά διάστημα μέσα στο οποίο εξελίσσεται η ερωτική σχέση. Στην πρώτη σκηνή του έργου ( η οποία έχει μείνει στην ιστορία του κινηματογράφου) βλέπουμε αποσπασματικά μέλη σώματος μπλεγμένα μεταξύ τους. Στην αρχή τα μέλη αυτά είναι σκεπασμένα από μία άσπρη στάχτη(που η συνέχεια του έργου μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι είναι η στάχτη από το ολοκαύτωμα της Χιροσίμας) και ύστερα από κάποιο υγρό ίσως νερό ή ίσως ιδρώτα. Σιγά-σιγά ο θεατής αντιλαμβάνεται ότι βλέπει μπλεγμένα τα μέλη των σωμάτων των δύο εραστών. Με τον τρόπο αυτό ξεκινά μια ερωτική σχέση ανάμεσα σε δύο άγνωστους η οποία όπως μας πληροφορεί λίγο αργότερα το έργα είναι προορισμένη να κρατήσει μόλις 24 ώρες καθώς η γυναίκα θα φύγει να επιστρέψει στο Παρίσι, στην οικογένεια της. Αν και ολόκληρη η ταινία εξελίσσεται μέσα στις λιγοστές αυτές ώρες η αφήγηση της περιλαμβάνει πολύ μεγαλύτερο χρόνο, καθώς περιέχει δύο ακόμα αφηγήσεις που πραγματοποιούνται από τους εραστές και αναφέρονται στον καιρό του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, 14 χρόνια πριν.

Η αφήγηση του άνδρα είναι η περιγραφή της Χιροσίμας, μια αφήγηση η οποία ανήκει στην Παγκόσμια δημόσια σφαίρα. Η αφήγηση αυτή στην ουσία δεν είναι προσωπική καθώς ο ίδιος δεν ήταν στην πόλη την ώρα που τη χτύπησε η βόμβα. Στην ουσία δεν τη διηγείται αυτός. Ο τρόπος διήγησης της είναι δημόσιος. Στην πρώτη σκηνή πριν ακόμα ο θεατής να δει και να αναγνωρίσει τους εραστές παρατάσσονται οι δημόσιες εικόνες από την καταστροφή της Χιροσίμα. Στην ηχητική μπάντα ακούγεται μια γυναικεία φωνή που αναφέρει τα μέρη που επισκέφτηκε στη Χιροσίμα, μέρη που χρησιμοποιούνται ως μνημεία της καταστροφής της πόλης: το μουσείο, το νοσοκομείο, η πλατεία. Αν και τα μέρη αυτά βρίσκονται στο παρόν είναι ταυτόχρονα οι υπομνήσεις μιας χρονικής στιγμής στο παρελθόν. Στη συνέχεια η γυναικεία φωνή αναφέρει τα ντοκιμαντέρ και τα επίκαιρα που έγιναν καταγράφοντας μέρα με τη μέρα το χρόνο που ακολούθησε την καταστροφή της Χιροσίμα. Αν και η φωνή συχνά περιγράφει εικόνες οι οποίες είναι όμορφες (όπως τα λουλούδια που ανθίζουν με νέο σφρίγος) οι εικόνες της ταινίας είναι φρικαλέες με ανθρώπους τραυματισμένους και παραμορφωμένους. Με τον τρόπο αυτό πραγματοποιείται μια αφήγηση δημόσιου («ιστορικού») τύπου όπου δίνονται όλοι οι αριθμοί, τα δεδομένα και οι στατιστικές. Πρόκειται για μια αφήγηση η οποία ξεκινά 14 χρόνια πριν με την έκρηξη της ατομικής βόμβας και φτάνει ως το παρόν.

Η δεύτερη αφήγηση είναι μια ιστορία στης γαλλίδας ηθοποιού. Και αυτή εξελίσσεται μέσα στους τελευταίους μήνες του πολέμου, 14 χρόνια πριν. Σε αντίθεση με την προηγούμενη η αφήγηση αυτή είναι αυστηρά ιδιωτική και προσωπική. Εκφράζει όμως και αυτή ένα τραύμα και μια απώλεια. Πρόκειται για τον έρωτα της γαλλίδας προς ένα γερμανό στρατιώτη που οδήγησε στην ατίμωση της από την τοπική κοινωνία και στον εγκλεισμό της από τους γονείς της. Η ερωτική αυτή σχέση του παρελθόντος είναι μια ιστορία απώλειας καθώς σκοτώθηκε ο εραστής της. Ταυτόχρονα είναι ένα τραύμα όχι μόνο λόγω της οδύνης μπροστά στο θάνατο αλλά και εξαιτίας της συμπεριφοράς του κοινωνικού περίγυρου και των γονιών της. Παραμένει αυστηρά ιδιωτική καθώς είναι ένα μυστικό που η ηρωίδα μοιράζεται για πρώτη φορά με κάποιον άλλο.

Η προσωπική αυτή αφήγηση πραγματοποιείται με τρόπο διαφορετικό από εκείνη του δημόσιου τραύματος που αποτέλεσε η καταστροφή της Χιροσίμας. Εδώ ο θεατής αντί να βλέπει εικόνες από μουσεία, νοσοκομεία, δρόμους πλατείες και ντοκιμαντέρ, βλέπει μια σειρά από flash back (χρονικές αναδρομές). Οι χρονικές αυτές αναδρομές είναι χρονικά πολύ σύντομες και δεν ακολουθούν μια χρονολογική σειρά. Οι εικόνες που εμφανίζονται συχνά αστραπιαία εκφράζουν κυρίως την ψυχική κατάσταση της ηρωίδας την εποχή των γεγονότων αυτών. Η φωνή της συνοδεύει τις εικόνες αυτές στην αρχή αναφερόμενη σε χρόνο παρελθοντικό επεξηγώντας τις. Στη συνέχεια όμως καθώς απορροφιέται στην ανάμνηση της οι περιγραφές της μεταφέρονται σε παροντικό χρόνο και ο ιάπωνας εραστής της μεταμορφώνεται και συγχέεται με τον παλαιότερο γερμανό.

Οι σκόρπιες συχνά αστραπιαίες χρονικές  αναδρομές αυξάνουν το διάστημα του χρόνου το οποίο περιλαμβάνει η αφήγηση και καταστρατηγούν την γραμμική εξέλιξη της υπόθεσης που ήταν το σύνηθες στον Κινηματογράφο. Η τεχνική αυτή έκανε μεγάλη εντύπωση και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις επόμενες ταινίες του ρεύματος του Νέου Κύματος.

Πέρα όμως από τις αναφορές στο παρελθόν η ταινία διαθέτει και ένα χρόνο μελλοντικό. Όταν οι αφηγήσεις των πρωταγωνιστών κλείσουν και ο επερχόμενος αποχωρισμός πλησιάζει οι εραστές αρχίζουν να αναφέρονται στο μέλλον προσδοκώντας τη λησμονιά της σχέσης τους.

Ο χρόνος, η μνήμη και τα σύμβολα

Ο παροντικός χρόνος στην ταινία έχει μικρή βαρύτητα. Η παράνομη προσωρινή σχέση των δύο εραστών περνά σύντομα και με μικρό αντίκτυπο. Αντίθετα η μεγάλη βαρύτητα έρχεται από τις δύο αφηγήσεις του παρελθόντος, τη δημόσια της καταστροφής της Χιροσίμας που αντιπροσωπεύεται από τον άνδρα αρχιτέκτονα και την ιδιωτική της ερωτικής ιστορίας της γαλλίδας ηθοποιού στη Νεβέρ. Οι δύο αυτές αφηγήσεις, όπως ειπώθηκε και παραπάνω, εκφράζουν την απώλεια και το τραύμα.

Η αφήγηση της Χιροσίμας έχει διάφορα δημόσια σύμβολα για να κρατήσουν την υπόμνηση της ζωντανή στη πανανθρώπινη σκέψη. Τα σύμβολα αυτά είναι τα μνημεία, τα μουσεία, τα νοσοκομεία και οι κινηματογραφημένες εικόνες φρίκης. Είναι οι αριθμοί, τα καταγεγραμμένα γεγονότα, οι στατιστικές. Η γυναίκα λέει συχνά κατά τα πρώτα λεπτά του έργου ότι όλα αυτά τα είδε και τα διάβασε και υποστηρίζει ότι μέσα από αυτά γνώρισε τη Χιροσίμα και την ιστορία της. Από την άλλη ο άνδρας σε κάθε φράση της απαντά με άρνηση: δεν είδες τίποτα από τη Χιροσίμα, δεν γνωρίζεις τίποτα από τη Χιροσίμα. Η άρνηση αυτή έρχεται να αποδυναμώσει τα σύμβολα αυτά της δημόσιας μνήμης. Όλοι αυτοί οι αριθμοί, όλες αυτές οι εικόνες δεν κατορθώνουν  να συνοψίσουν και να συμπεριλάβουν το μέγεθος του τραύματος που υπήρξε η Χιροσίμα. Η ανθρωπότητα υποχρεωτικά εφευρίσκει σύμβολα για να θυμάται αλλά τα σύμβολα αυτά είναι καταδικασμένα από την αρχή να είναι άνευ νοήματος. Το αποτέλεσμα είναι ότι η ανθρωπότητα ξεχνά και τα πιο οδυνηρά τραύματά της και κινδυνεύει να τα επαναλάβει.

Αλλά ακόμα και η ιδιωτική προσωπική αφήγηση του τραύματος και της απώλειας είναι καταδικασμένη στη λησμονιά.  Η γυναίκα ανακαλεί τη μνήμη του νεκρού εραστή της και τη δικής της ατίμωση. Τη μεγαλύτερη οδύνη της προκαλεί το γεγονός ότι έχει αρχίσει να ξεχνά τη μορφή του εραστή της. Το μόνο που θυμάται πια είναι το γερμανικό του όνομα. Το όνομα αυτό και η οδύνη της μπροστά το θάνατό του γίνονται τα σύμβολα- υπομνήσεις του έρωτά της. Όταν όμως κατορθώνει να κλείσει την ιστορία αυτή σε αφήγηση και να την διηγηθεί στον ιάπωνα εραστή της διαπράττει την πρώτη της προδοσία. Κατορθώνει να χωρέσει την οδύνη και το τραύμα σε λόγια και λέξεις και οι λέξεις είναι εξίσου σύμβολα όπως είναι τα μνημεία, οι αριθμοί και οι εικόνες της Χιροσίμας. Μετατρέποντας την ιστορία σε αφήγηση την τιθασεύει μέσα σε λέξεις-σύμβολα που είναι καταδικασμένα να χάσουν την ουσία και το νόημα τους και να ξεχαστούν. Τη διαδικασία αυτή την ξέρει η γυναίκα γι’ αυτό λέει στον καθρέφτη (και στον γερμανό εραστή της) ότι «απόψε σε απάτησα με ένα ξένο, του είπα την ιστορίας μας» και αμέσως μετά ότι «Σε ξεχνώ και σε ξέχασα».  Την ίδια διαδικασία αναφέρει και ο Ιάπωνας όταν λέει ότι όταν θα ξεχάσει τη γαλλίδα ύστερα από πλήθος ερωτικών περιπετειών θα τη θυμάται μόνο σαν σύμβολο «της φρίκης της λησμονιάς». Το γεγονός ότι ο χρόνος σβήνει τη μνήμη και την ένταση των συναισθημάτων είναι κάτι το φρικτό.

Από την άλλη στο τέλος της ταινίας όπου η ένταση των συναισθημάτων και της οδύνης των εραστών μπροστά στον αποχωρισμό τους τρομάζει, εξαγγέλλουν σχεδόν με ανακούφιση ότι με το χρόνο θα ξεχάσουν ο ένας τον άλλο. Δεν είναι δυνατόν να συνεχιστεί η ζωή με τη μνήμη του τραύματος πάντοτε τόσο ισχυρή και πάντοτε στην επιφάνεια. Ο ένας για τον άλλο θα μετατραπεί σε ένα σύμβολο: το όνομα σου είναι Χιροσίμα… το όνομα σου είναι Νεβέρ και τελικά θα λησμονηθούν.  Είναι ενδιαφέρον ότι η αφήγηση του τραύματος είναι αυτή που χαρακτηρίζει τον καθένα από αυτός και τελικά γίνεται το σύμβολό τους- άρα δεν έχει σημασία ότι δεν θυμόμαστε γιατί οι αναμνήσεις που σβήνουν δεν χάνονται εξ’ ολοκλήρου αλλά γίνονται μέρος της ταυτότητας μας; Στην ιδέα αυτή συντείνει και η ατάκα του Ιάπωνα όταν η γυναίκα τον ρωτάει γιατί από όλη την ζωή της θέλει να μάθει για το χρόνια που έζησε στη Νεβέρ. Εκείνος της λέει ότι πιστεύει ότι τότε άρχισε να γίνεται αυτή που είναι.

Η ταινία συνεπώς επιχειρεί να συζητήσει το θέμα της μνήμης και των συμβόλων. Υποστηρίζει ότι τα σύμβολα είναι αναπόφευκτα αλλά και συχνά ανούσια. Επιπλέον, συζητά ότι η ανθρώπινη μνήμη είτε σε ατομικό επίπεδο είτε σε συλλογικό είναι αδύναμη. Τα τραύματα ξεχνιούνται. Το ότι ο χρόνος σβήνει τη μνήμη είναι ένα γεγονός τρομακτικό και συνάμα λυτρωτικό.

Σημειώσεις:
1. Το έργο ανήκει στο Νέο Κύμα
2. Άλλη ενδιαφέρουσα ταινία του σκηνοθέτη είναι το "Πέρυσι στο Μαρίεμπαντ". Και σε αυτό το έργο αναλύεται η ανθρώπινη μνήμη και κατά πόσο αυτή είναι αξιόπιστη. Το ζήτημα την ανθρώπινης μνήμης εμφανίζεται συχνά στον κινηματογράφο. Ένας σκηνοθέτης που ασχολείται επίσης με αυτό είναι ο Tarkovsky για παράδειγμα στον Καθρέφτη 
3. Εδώ υπάρχει παλαιότερη ανάλυση του έργου γραμμένη στα Αγγλικά.