Για ΙΕΚ 4ο μάθημα: Μεσαιωνική τέχνη

Μεσαιωνική τέχνη. Σκοτεινοί αιώνες (5ος-10ος αιώνας), 12ος Ρομανικός Ρυθμός, 13ος Γοτθικός Ρυθμός, 14ος –15ος Πολυποίκιλτος, Φλογόμορφος, Κατακόρυφος

Σκοτεινοί αιώνες 5ος –11ος αιώνας
Τα χρόνια ανάμεσα στο 500μ.Χ. και το 1000μ.Χ. συνηθίζεται να ονομάζονται εποχή του Σκότους. Χαρακτηρίζεται έτσι επειδή οι ιστορικοί δεν γνωρίζουν πολλά για την περίοδο που μεσολάβησε ανάμεσα στην παρακμή του αρχαίου κόσμου και τη δημιουργία των Ευρωπαϊκών κρατών με τη μορφή που λίγο πολύ γνωρίζουμε σήμερα. Είναι η εποχή επιδρομών από τους Γότθους, Βάνδαλους, Σάξονες, Δανούς και τέλος Βίκινγκς. Εξαιτίας αυτών των επιδρομών τα χρόνια αυτά χαρακτηρίζονται από αναστάτωση, καταστροφές και διαρκείς μετακινήσεις. Οι νέοι ωστόσο λαοί σταδιακά εκχριστιανίστηκαν και αφομοιώθηκαν και οι ίδιοι και ο πολιτισμός τους. Στην ουσία, τα χρόνια αυτά υπάρχει διαρκής ανάμειξη διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων και τεχνών που άρχισαν να παράγουν κάτι εντελώς νέο μόνο στο τέλος της εποχής αυτής και στις αρχές του 11ο αιώνα δημιουργώντας τα ρεύματα της τέχνης που κυριάρχησαν μέχρι τα τέλη του 14ου την εποχή της Αναγέννησης.
Η νέα τέχνη όπως είπαμε ήταν το αποτέλεσμα της μίξης διαφορετικών πολιτισμών. Οι επιρροές της προέρχονται από:
1. την Αρχαία Ελληνική –Ρωμαϊκή τέχνη. Στα μοναστήρια κυρίως είχαν διασωθεί έργα του αρχαίου πολιτισμού τα οποία οι λόγιοι της εποχής θαύμαζαν και εκτιμούσαν ιδιαιτέρως. Όταν μάλιστα κάποιος πνευματικός άνθρωπος της εποχής αποκτούσε υψηλή θέση στην αυλή κάποιου βασιλιά (π.χ. στην αυλή του Καρλομάγνου τον 8ο αιώνα) προσπαθούσε να επαναφέρει την αρχαία τέχνη στο προσκήνιο.
2. τον Χριστιανισμό και το Βυζάντιο. Οι επιδρομείς όπως είπαμε γρήγορα εκχριστιανίστηκαν και προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια τέχνη που να ανταποκρίνεται στο περιεχόμενο της νέας θρησκείας. Οι επιδράσεις που δέχτηκαν στον τομέα αυτό ήταν από το Βυζάντιο. Δεν μπόρεσαν όμως να αντιγράψουν πιστά τη βυζαντινή τέχνη αλλά την προσάρμοσαν στα δικά τους στοιχεία.
3. την Τέχνη των Επιδρομέων. Οι λαοί αυτοί όπως είπαμε είχαν τη δική τους ιδιαίτερη τέχνη και πιστεύω τα οποία τα μετέφεραν έμμεσα στη νέα χριστιανικού περιεχομένου τέχνη.

Η τέχνη των επιδρομέων

Επειδή ακριβώς οι λαοί αυτοί ήταν επιδρομείς δηλαδή μετανάστες δεν έχουμε δείγματα μνημειώδους τέχνης από τον πολιτισμό τους. Επίσης δεν υπάρχει αρχιτεκτονική. Μπορούμε όμως να αντλήσουμε πληροφορίες για την τέχνη τους από μικρά αντικείμενα που έχουν βρεθεί κυρίως σε τάφους, οι οποίοι βρίσκονται σε όλη την Ευρώπη. Στους τάφους έθαβαν μαζί με το νεκρό τα αγαπημένα καθημερινά του είδη (κτερίσματα). Έχουν συνεπώς βρεθεί όπλα, κοσμήματα, καθρέφτες και αγγεία που μας δίνουν στοιχεία για την τέχνη των λαών αυτών. Σημαντικές πληροφορίες επίσης μας έδωσε η ανακάλυψη ενός ολόκληρου ξύλινου πλοίου των Βίκινγκς που βρέθηκε στο Oslo. Φαίνεται ότι τα υλικά που συνήθως χρησιμοποιούσαν ήταν το ξύλο και διάφορα μέταλλα.
Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία αυτά τα χαρακτηριστικά της τέχνης τους ήταν τα ακόλουθα:
1. ο σχηματισμός σπειρών και καμπυλών σε διαρκή επανάληψη
2. προτίμηση σε σχήματα που φανερώνουν κίνηση
3. απεικόνιση ζωόμορφων αντικειμένων και μορφών
4. απεικόνιση τεράτων
5. Απεικόνιση προσώπων ως μάσκες με γουρλωτά μάτια και μισάνοιχτα στόματα
Τα δύο πρώτα χαρακτηριστικά της τέχνης τους εναρμονίζονται με το γεγονός ότι οι λαοί αυτοί βρίσκονταν σε διαρκή κίνηση χωρίς να έχουν κάποιο σταθερό χώρο από το οποίο εφορμούσαν. Πριν να ασπαστούν τη χριστιανική θρησκεία πίστευα ιδιαίτερα στις δυνάμεις της φύσης και των ζώων. Για το λόγο αυτό συχνά απεικονίζουν ζώα και τέρατα στα έργα τους. Είναι πιθανό ότι πίστευαν ότι οι εικόνες τεράτων που έφτιαχναν τους προστάτευα από τα κακά πνεύματα και από τα στοιχεία της φύσης. Πράγματι στους Νορβηγούς Βίκινγκς υπήρχαν νόμοι που όριζαν στο καπετάνιο να απομακρύνει τα τερατόμορφα ακρόπρωρα πριν μπει στο λιμάνι της χώρας του για να μην τρομάξει τα καλά πνεύματα του τόπου του.

Η νέα τέχνη
Η ανάμειξη της παραδοσιακής αρχαίας τέχνης και των νέων αυτών στοιχείων δημιούργησε μια τέχνη που κατόρθωσε να συνδυάσει αντιφατικά σχεδόν στοιχεία. Ήταν ταυτόχρονα αφαιρετική στο βαθμό που ήθελε να μεταφέρει ξεκάθαρα τα λόγια του ευαγγελίου αλλά και διακοσμητική με σπείρες και πολύπλοκα πλαίσια. Από τη μία μετέφερε τη γνώση για τη δομή του ανθρώπινου σώματος και το χτίσιμο των πτυχών των ενδυμάτων και από την άλλη παραμόρφωνε την ανθρώπινη μορφή με στόχο την επίτευξη εκφραστικότητας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μια εξπρεσιονιστική.
Οι δύο κυρίως ρυθμούς που θα εξετάσουμε παρακάτω (Ρομανικός, Γοτθικός) προκύψανε από την ανάμειξη των στοιχείων που είπαμε ήδη. Οι ρυθμοί αυτοί είναι κυρίως συνδεδεμένοι με την αρχιτεκτονική. Την εποχή αυτή οι υπόλοιπες τέχνες και κυρίως η γλυπτική μπαίνουν στην υπηρεσία της αρχιτεκτονικής, χρησιμοποιούνται δηλαδή στη διακόσμηση των εκκλησιών. Είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό ενταγμένες στην αρχιτεκτονική ώστε το στυλ τους να ορίζεται από το αρχιτεκτονικό στυλ των εκκλησιών και ώστε στην ουσία να αποτελούν δομικό μέρος της αρχιτεκτονικής τους.

12ος Ρομανικός- Νορμανδικός Ρυθμός
Το 1066 το έτος της Νορμανδικής εισβολής στην Ευρώπη χρησιμοποιείται ως ημερομηνία έναρξης του Ρομανικού –Νορμανδικού ρυθμού, ο οποίος ευδοκίμησε κυρίως στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Ο αρχιτεκτονικός αυτός τύπος στηρίζεται στην ανακάλυψη της θολωτής σκεπής με νευρώσεις. Χάρη στους χοντρούς, συμπαγείς τοίχους, στο μεγάλο μέγεθος και στους πύργους που πλαισίωναν την πρόσοψη τους οι εκκλησίες αυτές είναι αυστηρές και επιβλητικές. Συχνά μάλιστα περιβάλλονται από ισχυρό τείχος το οποίο περικλείει και το νεκροταφείο. Μας θυμίζουν φρούρια. Η ομοιότητα αυτή δεν είναι συμπτωματική, αποτέλεσμα μόνο της τεχνικής που χρησιμοποιούταν για την οικοδόμηση τους αλλά είχε και πρακτικό και συμβολικό νόημα. Την εποχή αυτή τα σπίτια των απλών ανθρώπων θα ήταν ξύλινα. Όταν, λοιπόν, γίνονταν επιδρομές δεν ήταν δυνατόν οι άνθρωποι να προστατευτούν μέσα στα σπίτια τους αλλά κατέφευγαν στις εκκλησίες, το μόνο πέτρινο και ισχυρό κτίριο στην περιοχή τους. Η ιδεολογία, επίσης, της εποχής εξέφραζε την ιδέα της Στρατευόμενης Εκκλησίας, την πεποίθηση δηλαδή πως το κατεξοχήν έργο της εκκλησίας είναι να μάχεται τις δυνάμεις του κακού προστατεύοντας τους πιστούς έως ότου να έρθει η Δεύτερη Παρουσία, η ημέρα της κρίσης, η ώρα του θριάμβου. Πράγματι συχνά οι εκκλησίες αυτές σε περίοπτη θέση της εξωτερικής τους διακόσμησης περιλαμβάνουν άγαλμα του αγγέλου Μιχαήλ, που είναι ο άγγελος –μαχητής.
Η τέχνη που διακοσμεί τις εκκλησίες αυτές -κυρίως γλυπτική- όφειλε να ταιριάζει με την αίσθηση που ανέδυε η αρχιτεκτονική των εκκλησιών αυτών. Ήταν ιδιαίτερα αυστηρή και επιβλητική. Τα αγάλματα ήταν φτιαγμένα βαριά και κάπως άκαμπτα. Η ίδια μορφή επαναλαμβανόταν διαρκώς με διαφορετικό όμως συμβολισμό δημιουργώντας επαναληπτικά μοτίβα που θυμίζουν την τέχνη των Βίκινγκς. Επειδή ακριβώς οι ανθρώπινες μορφές παίρνουν τη θέση διακοσμητικών μοτίβων, η σωστή δομή του σώματος καταστρατηγείται. Δεν υπάρχει ανάγκη να παρασταθεί κάποιος νατουραλιστικός χώρος. Ο στόχος της τέχνης αυτής είναι και εδώ όπως στο Βυζάντιο να απεικονίσει τις βιβλικές σκηνές με τρόπο όσο το δυνατό πιο κατανοητό.

13ος Γοτθικός Ρυθμός
Ο Γοτθικός ρυθμός ανακαλύφθηκε στη βόρεια Γαλλία αλλά σταδιακά κυριάρχησε σχεδόν σε όλη την Ευρώπη είτε στην πρωταρχική μορφή του ή σε διάφορες παραλλαγές του (14ος –15ος Πολυποίκιλτος, Φλογόμορφος, Κατακόρυφος). Το έναυσμα και αυτού του ρυθμού είναι οι αρχιτεκτονικές ανακαλύψεις που άλλαξαν σε μεγάλο βαθμό το γενικό στυλ της τέχνης της εποχής. Η γοτθική αρχιτεκτονική όπως και η Ρομανική στηρίζεται στη θολωτή σκεπή με νευρώσεις. Την εποχή αυτή όμως οι αρχιτέκτονες συνειδητοποιούν ότι η παραπάνω ανακάλυψη δημιουργεί νέες οικοδομικές δυνατότητες. Οι χοντροί τοίχοι του προηγούμενου ρυθμού δεν ήταν απαραίτητοι. Οι εκκλησίες απέκτησαν πολυάριθμα εκτεταμένα που καλύπτονταν από υαλογραφήματα (βιτρό). Άλλα χαρακτηριστικά του ρυθμού αυτού ήταν οι οξυκόρυφα τόξα και οι ιπτάμενες αντηρίδες.
Με τις νέες ανακαλύψεις η μορφή των εκκλησιών άλλαξε τελείως. Οι εκκλησίες αυτές με τα λεπτά άκρως διακοσμημένα δομικά στοιχεία που θυμίζουν δαντέλα και με τα πολλά ανοίγματα (πόρτες, παράθυρα) δεν μοιάζουν καθόλου με τα στιβαρά και αυστηρά κτίρια του Ρομανικού ρυθμού. Αντίθετα διακατέχονται από ελαφρότητα, και χάρη μοιάζουν άυλα χωρίς βάρος φτιαγμένα από φως.
Η νέα αυτή μορφή των εκκλησιών ταίριαζε στην κοινωνία της εποχής που γνώριζε την ασφάλεια και την οικονομική ακμή καθώς η εποχή των επιδρομών είχε πια περάσει. Επιπλέον τα πολλά παράθυρα και το έντονο φως είχαν ένα εντελώς πρακτικό σκοπό. Την εποχή αυτή αρχίζει η τακτική της λατρείας των λειψάνων των αγίων. Για να μπορέσει ο πιστός να δει και να αποτιμήσει την πρέπουσα τιμή στα λείψανα έπρεπε να υπάρχει άπλετο φως.
Ταυτόχρονα η ιδεολογία της εποχής είχε αλλάξει. Στο προσκήνιο είχε έρθει η εκτίμηση του πνεύματος και η περιφρόνηση του κόσμου της ύλης. Τονιζόταν η άυλη φύση του χριστιανικού θεού. Ιδιαίτερα δημοφιλές κείμενο ήταν Αποκάλυψη του Ιωάννη. Εκεί η Ουράνια Ιερουσαλήμ περιγράφεται με πύλες από μαργαριτάρια και πολύτιμες πέτρες, δρόμους από ατόφιο χρυσάφι και διάφανο γυαλί. Η γοτθική λοιπόν αρχιτεκτονική και γενικότερα τέχνη προσπάθησε να απεικονίσει τον παραμυθένιο και πλούσιο κόσμο.

Υαλογραφίες (βιτρό)
Η τέχνη που αναπτύχθηκε για πρώτη φορά τόσο διεξοδικά στη Γοτθική εποχή ήταν τα βιτρό. Τα βιτρό συνθέτονταν από κομμάτια χρωματιστής μη επεξεργασμένης υαλόμαζας που δένονταν με μόλυβδο. Λεπτομέρειες όπως τα χαρακτηριστικά προσώπων αρχικά χαράσσονταν αλλά αργότερα απλώς επιζωγραφίζονταν. Τα καλύτερα δείγματα είναι του 12ου και 13ου αιώνα.

Γλυπτική
Η γλυπτική έπρεπε να εναρμονιστεί με το πνεύμα των νέων ναών. Ενώ λοιπόν στο Ρομανικό Ρυθμό οι μορφές μοιάζουν με συμπαγείς πεσσούς ενσωματωμένες στον αρχιτεκτονικό σκελετό, τα αγάλματα του Γοτθικού ρυθμού έχουν ατομική υπόσταση εμποτισμένη από προσωπικό ήθος ανάλογα με το χαρακτήρα που απεικονίζουν. Δίνουν την αίσθηση της ζωντάνιας καθώς υπάρχει σε αυτά ελαφριά κίνηση. Είναι πιο ψηλόλιγνα με περισσότερη χάρη. Οι πτυχές των ενδυμάτων φανερώνουν τη σωστή δομή του ανθρώπινου σώματος. Η αυστηρή συμμετρικότητα της παράσταση σπάει ώστε να δοθεί περισσότερη φυσικότητα και ζωντάνια.

Ζωγραφική
Στην ζωγραφική γίνονται παρόμοιες προσπάθειες να σπάσει η συμμετρικότητα και να κατακτηθεί ο χώρος. Συχνά η προσπάθεια αυτή οδηγεί στην καταστρατήγηση της κλίμακας. Τα λιγότερα σημαντικά πρόσωπα ζωγραφίζονται πιο μικρά ώστε να χωρέσουν στη σύνθεση. Προσπαθούν να δώσουν εκφραστικότητα στα έργα τους και να περιγράψουν το συναίσθημα που θα διακατείχε τα πρόσωπα που συμμετέχουν στο επεισόδιο.
Σημαντικό επίσης είναι ότι την ίδια εποχή βρίσκονται μερικά πρόχειρα σχέδια ζωγράφων που έχουν προσπαθήσει να απεικονίσουν ζώα ζωγραφίζοντας τα εκ του φυσικού. Αυτό σημαίνει ότι δεν ζωγράφιζαν αντιγράφοντας μόνο τα παραδοσιακά πρότυπα των εικόνων όπως τους είχαν κληρονομηθεί από τους προηγούμενους αιώνες αλλά είχαν αρχίσει να παρατηρούν τη γύρω φύση τους.

Giotto di Bondone (1266;-1337)
Υπό αυτές τις συνθήκες εμφανίστηκε το φαινόμενο του ζωγράφου Giotto ο οποίος θέλησε να μεταφέρει την αίσθηση της ζωντάνιας και της φυσικότητας που απέπνεε η γοτθική γλυπτική και στην ζωγραφική. Η προσπάθεια του αυτή τον οδήγησε στην εκ νέου ανακάλυψη του ιλουζιονισμού, των οπτικών δηλαδή τρικ (βράχυνση, συνίζηση, σκιάσεις) που δίνουν στη ζωγραφική την αίσθηση του βάθους. Με τον Giotto άρχισε να αλλάζει η αντίληψη περί ζωγραφικής. Αντί να έχει ως στόχο τη δημιουργία εικαστικών συμβόλων που να είναι ευκόλως κατανοητά ώστε να διδάσκουν τον χριστιανισμό, ο Giotto ήθελε να παραστήσει το βιβλικό γεγονός όπως θα συνέβαινε μπροστά στα μάτια του θεατή. Για το λόγο αυτό πολλοί ιστορικοί τέχνης τοποθετούν την έναρξη της Αναγέννησης εδώ.

14ος Ακμή και Διάδοση του Γοτθικού Ρυθμού και των Παραλλαγών του
(Κατακόρυφος, Πολυποίκιλτος, Φλογόρυθμος)
Τον 14ο αιώνα οι κοινωνικές συνθήκες άλλαξαν. Οι πόλεις που είχαν αρχίσει να δημιουργούνται τον προηγούμενο αιώνα άκμασαν και απέκτησαν οικονομική δύναμη χάρη στο εμπόριο και τη βιοτεχνία. Παράλληλα άρχισε να δημιουργείται μια αστική τάξη. Το γούστο λοιπόν αλλάζει. Από το μεγαλείο και τις μεγάλες κατασκευές προτιμούνται η εκλέπτυνση και η διακοσμητικότητα. Χάρη στην αλλαγή αυτή αναπτύχθηκαν αρχιτεκτονικοί ρυθμοί όπως ο Κατακόρυφος, ο Πολυποίκιλτος και ο Φλογόμορφος που δομικά είναι όμοιοι με τον Γοτθικό αλλά έχουν πιο περίπλοκες διακοσμήσεις.

Γλυπτική
Στη γλυπτική αυτή την εποχή κυριαρχούν τα μικρά αγαλματίδια από πολύτιμα μέταλλα και ελεφαντόδοντο. Τα μεγάλα μνημειώδη πέτρινα αγάλματα είναι πιο σπάνια γιατί η εποχή του χτισίματος των μεγάλων καθεδρικών έχει ήδη περάσει. Αντίθετα οι αστοί έχουν αποκτήσει οικονομική δύναμη και το αγοραστικό κοινό των μικρών αυτών αντικειμένων έχει διευρυνθεί. Τα αγαλματίδια αυτά διατηρούν όλη τη χάρη και την κίνηση των αγαλμάτων της προηγούμενης περιόδου και σε μεγαλύτερο μάλιστα βαθμό. Οι καλλιτέχνες συνηθίζουν να δίνουν στο σώμα τη στάση του S γεγονός που αυξάνει την χάρη των αγαλματιδίων.

Ζωγραφική
Οι ανακαλύψεις του Giotto δεν αφομοιώθηκαν άμεσα στη ζωγραφική. Οι θρησκευτικές ζωγραφιές συνεχίζουν μέσα στο ίδιο πνεύμα με τον προηγούμενο αιώνα. Συχνά όμως το κάτω μέρος χειρογράφων βλέπουμε εικονισμένες σκηνές καθημερινής ζωής οι οποίες έχουν ξεφύγει από την παράδοση και στηρίζονται στην παρατήρηση της φύσης. Οι θρησκευτικές εικόνες συνεχίζουν την Βυζαντινή παράδοση. Υπάρχουν όμως λεπτομέρειες που δείχνουν ότι οι ανακαλύψεις του Giotto άρχισαν να κερδίζουν έδαφος και να αφομοιώνονται.
Τον 14ο αιώνα αναβίωσε, επίσης, ύστερα από πολύ καιρό η τέχνη της προσωπογραφίας.